Çîrokên Me Yên Neteweyî

Mustefa Reşîd  

Berî niha bi 30î salî, gava ez hatim Almaniyayê, hînî ziman bûm û min êdî ji çanda gelê Alman hin tişt dîtin, ez wê hîngê li tiştekî gelek matmayî mam. Ez hên biçûk bûm meta min ji me re çîroka „Henhenûska Kabelûska“ digot. Çîrok li ser bizinekê û du karikên wê bû. Bizin karikên xwe di şikeftê de dihêle û diçê çêrê; lê ji wan re dibêje, divêt hûn derî li pey min kîp bikin û ji tukesî re, ji bilî min, venekin. Gava ez hatim, ezê deng li we bikim û simê xwe yî pêşîn di kunika ber kevir re şanî we bidim, hîngê divêt hûn derî vekin. Lê belê, li pişt kelemekê gur her tişt dibihîst û gava bizin ji şikeftê bi dûr dikeve, ew piştî demekê tê, deng li karikan dike û dixwaze bi wan bide bawerkirin, ku ew dayîka wan e, daku derî vekin ......û her wisa çîrok berdwam dike. Ez naxwazim li vir, vê çîrokê heya bi dawiyê bêjim, ji ber ku ez bawer im, xwendevanên me vê çîrokê nasdikin û gelek gengaz e (mumkin e), ku her yekî ji me, yan ji dayîka xwe, yan ji meta xwe û pûriya xwe, yan jî ji jinika cîranan bihîstibe. Ev çîroka me ya neteweyî, li seranserê Kurdistanê heye, lê dibe ku li her herêmekê navekî din jêre hebe. Wek nimûne: Li Amedê jêre „Şengê û Pengê“ dibêjin.

Belê, tiştê ku ez lê mat mame ew bû, ku ev çîroka me li ba gelê Alman jî heye û ew jî ji zarokên xwe re dibêjin. Wek çawa li ba me, ji herêmekê heya bi ya din çîrok hinekê hatiye guhertin, li ba gelê Alman jî hinekê hatiye guhertin û ji du karikan(wek mesela hêkan) êdî bûne heft karik Lê gelek aşkere û xuyaye, ku bingeha çîrokê yek e. Di wê demê de, min ji hevalên xwe yên zanîngehê pirsî: Ev çawan çêdibe! Meta min nexwende bû, ne dibistan dîtibûn û ne jî wê hîngê radiyo û televiziyon hebûn!. Hinekan gotin: Dibe ku nivîskarên çîrokê yên Alman Gebrüder Grimm di dema xwe de hatibin herêma we û ev çîroka han ji wir anîbin. Hinekan gotin: Dibe ku ev çîrok yên gelên hindo-ewropayî bin û di nav gelan de bi hezarsalan mabin.....!

Bê guman, çîroka „Kumsorikê(Kumsorê)“ jî li Almaniyayê gelek bi nav û deng e. Alman bawerdikin, ku ev „çîroka wan“ li herêma „Thüringen“ yan jî „Sachsen“ peyda bûye. Lê wek em dizanin, çîroka „Kumsorikê“, wek çîrokeke zarokan li Kurdistanê jî heye û dayîkên me ew jî ji me re digotin.(Serinc: Di vê dema dawî de, birêz Zinarê Xamo, di rojnameya „Özgür Politika“yê de, hejmarên 1682/1683, ev çîrok bi navê „Kumsorê“ pêşkêşî xwendevanan kiriye.)

Di destpêkê de, me rola van çîrokan ewqas giring nedidît û hên jî, em Kurd bi awayekî giştî, li giringiya wan baş hay nebûne. Lê belê, çîrokên zarokan, yek ji hêmanên bingehîn yên neteweyan e û rola wan di peydabûna hesta neteweyî ya hevpar de gelek giring e. Hesta neteweyî ya hevpar ji mercên hebûna neteweyan e. Rojnamevanekî Kurd (birêz Feysel Çiyayî (Dagli)) rojekê gazin dikirin û digot, ku tiştên me yên neteweyî yên hevpar gelek kêm in, ji bilî cejna Newrozê û marşa Ey Reqîb tiştekî me yî din nîne, ku me hemiyan digihîne hev. Alek me jî heye, ku diviyabû hevpar ba, lê em li ser wê jî li hev nakin. Rojnamevanê hêja di rexneyên xwe de gelek mafdar e. Bêyî hebûna hêmanên hevpar û hevbeş, dê mercên me yên neteweyî lawaz û jar bimînin.

Lê belê, ne ku hêmanên me yên neteweyî lawaz in, yan jî tiştên me yên hevpar tune ne. Ew hene, lê divêt em wan nasbikin, toz û xumarê ji ser wan rakin, wan bicivînin, deynin ser tepsiyeke zêrîn û pêşkêşî gel bikin; û wan têxin hişê neteweya xwe.

Yanê yek ji erkên me yên giring ew e, ku em biçespînin û ser vedin, ka kîjan çîrokên zarokan li seranserê Kurdistanê hene û wisa ew di nav gel de hevpar û hevbeş in?.

Min di zarotiya xwe de ji dayîka xwe çîroka „Kêsme Xatûn“ê jî bihîstibû. Kêsme Xatûn navê kêzikekê ye. Ew derdikeve û ji xwe re li mêrekî digere. Ew pêşî rastî şivanekî tê û gava ew li ser hevbirinê û zewacê dipeyivin, Kêsme Xatûn dibêje: Baş e, gava em bi hev re bizewicin, em bi hev re bijîn û rojek hat me li hevdu nekir, em ji hev xeyidîn, tu yê bi çi li bidî?. Şivan dibêje: Ezê bi çoyê xwe yî şivaniyê li te bidim. Wê hîngê Kêsme Xatûn ditirse û dibêje: Na, ez te nakim. Di pey re ew rastî kerekî tê û gava Kêsme Xatûn wê pirsê ji wî jî dike, ker dibêje: Ezê bi lingên xwe yên paşîn li te bidim. Kêsme Xatûn wî jî napejirîne û diçe rastî mişkekî tê. Gava pirsa xwe ji wî jî dike, ew dibêje: Ezê bi dûvçilkê xwe li te bidin, daku ez te neêşînim. Kêsme Xatûn bi mişko razî dibe û bi hev re dizewicin. Roja şiyê tê, ew cil û kincên xwe, beroş û teştên xwe radikin û diçin ji xwe re li avekê digerin. Ne çemê Dicle û ne jî çemê Xêbûr bi kêrî wan nayên, ew ne li gor rewşa wan in. Li cihekî, ku ava baranê di şopa simên hespekî de kom bûbû radiwestin û wê avê li gor xwe baş dibînin. Kêsme Xatûn li wir dest bi cilşoya xwe dike û mişko jî diçe qesra mîr Avdal, ku li wir şahiyek heye, daku zikê xwe têr bike û hinek birinc, goşt û şorbe ji Kêsme Xatûnê re jî bîne...... û her wisa û her wisa çîrok berdewam dike.

Wê hîngê min bawer dikir, ku yan dayîka min yan jî jinika cîranan ev çîrok ji xwe re li hevdu anîne û ji me re dibêjin. Lê rastî ne wisa ye. Min dît, ku ev çîrok jî li seranserê Kurdistanê heye. Nivîskar birêz Memed Uzun di romana xwe ya pêşîn de, ya bi sernivîsa „TU“ çêla vê çîrokê dike, ku çawa dapîra wî digot:

Kêzê, kêzê, kêz xatûnê.

Bi şimikên reqreqînê.

........

Gava min ev çîrok wergerande zimanê almanî û kete destê jineke Lor, ku li Almaniyayê dijî, wê got: Ev çîrok li ba me jî heye. Nexwe, divêt ev çîrok jî ji çîrokên me yên neteweyî be, ji ber ku ew jî li her deverekê peyda dibe. Kêsme Xatûn di malperên înternêtê yên birêz Mûrad Ciwan de jî peyda dibe.

Gava min li ba birêz Mûrad Ciwan çîroka „Çûk û Tûtûk“ jî dît, bi rastî ez çûme bîreke bê binî. Min ev çîrok jî ji dayîka xwe bihîstibû. Birêz Bahram Younes jî ev çîrok bi helbestî gotiye û daye çapê. Min ji malbateke Kurdên Dêrsimê pirs kir û dît, ku li ba wan jî ev hemû çîrok tên naskirin. Min ji wan pirsa çîroka „Kerikê Ariyê“ jî kir û dît, ku ew jî li ba wan heye. Bi gumana min, çîroka „Kerikê Ariyê“ divêt hembêrî çîroka zarokan ya almanî „Aschenputtel“ be. Lê ez hên ji sedî sed ne bawer im. Çîrok nema baş tê bîra min; tenê destpêka wê, wek xewnekê di bîra min de maye; divêt pêşî ez hin guhartoyên vê çîrokê jî bicivînim û binivîsim (serinc: Kî vê çîrokê dizane, bila ji kerema xwe ji min re bi rêbike.)

Çîroka „Roviyê Dûvqut(Çîroka Bizê)“ jî li seranserê Kurdistanê tê naskirin. Ez bawer im, rehmeî Haciyê Cindî ew hên di salên 50î de tomar kiriye. Di vê dema dawî de, ji aliyê birêz Bahram Younes de bi helbestî û ji aliyê min de bi pexşanî ev çîrok hate çapkirin û niha tê belavkirin. Ew li ba birêz Mûrad Ciwan jî peyda dibe.

Wek min di destpêkê de jî got, erkeke gelek giring e, ku em van çîrokan biçespînin, kîjan li seranserê Kurdistanê heye, em wan tomar bikin û belav bikin.

Lê ne bi tenê çîrokên zarokan, çîrokên mezinan jî di nav me Kurdan de gelek hevpar in. Bi sedan, belkî bi hezaran jî çîrokên mezinan hene, ku li her herêmekê tên naskirin. Ka em çend nimûneyan ji çîrokên mezinan jî bidin:

1) Di van hejmarên dawîn yên „Azadiya Welat“ de min çîrokek xwend. Min ew yekser naskir, ji ber ku min ew nivîsandiye, lê hên ew danexistiye çapê. Navê çîrokê „Dara Gulê“ ye. Mixabin, yê ku di „Azadiya Welat“ de nivîsandiye çîrok ji hev xistiye û destpêka wê qet nizane û wisa beşekî mezin jê hatiye avêtin. Lê dawiya wê hema hema rast gotiye, yan jî bi gelemperî hêmanên wê parastine(jêrzemîn, du beran yekî reş, yekî spî, ejdehayê di kaniya bajêr de û her wisa mar, teyrê Sîmrix, heft kult nan, heft kun av û heft dûvên beranan ....).

2) Di sala 1992an de min xwest ez hin çîrokên mezinan binivîsim. Min destpêkir pêşî çîroka „Kûsî“ nivîsand. Di pey re, min çîroka „Dara Gulê“, „Dermanê Tutiyê“ û her wisa nivîsandin; wek çawa min ew ji dayîka xwe bihîstibûn. Di wan rojan de, li bajarê Berlîn ez çûm pirtûkxana taxeke bajêr û li pirtûkên li ser Kurdan geriyam. Min pirtûkeke çîrokên kurdî, bi zimanê almanî dît û ew anî mal. Nivîskara pirtûkê jineke Alman e, ez bawer im, ku paşnavê wê „Wenzel“ yan tiştekî wisa ye, lê baş nayê bîra min. Gava min pirtûk xwend, min dît, ku çîroka pêşîn „çîroka Kûsî“ ye û dibêje, ku ev çîrok ji ser zimanê rehmetî Osman Sebrî hatiye wergirtin. Çîrok ji sedî 98 wek ya ku min nivîsandibû. Min çîrokên din jî xwendin û dît, ku piraniya wan, min di zarotiya xwe de bihîstine. Li ser yek ji wan hatiye gotin, ku ew ji herêma Kerkûkê hatiye wergirtin, lê dîsan jî min çîrok berê bihîstibû.

Ev rastiya han çi ji me re dide xuya kirin? Bê guman, yekîtiya çand û kelepora kurdî, yekîtiya hêmanên hevpar û hevbeş yên neteweyî dide xuyakirin. Her tiştên me hevpar in, heya yekanekên zarokan jî li hemû gundên Kurdistanê mîna hev in. Ez bawer dikim, ku em niha dikarin yên wek birêz Feysel Dagli pîroz bikin, ku tişten me yên neteweyî yên hevpar gelek pir in.

çapkirin